‘ต่อมือ’ การสืบทอดทักษะหัตถศิลป์ในบริบทแบบไทยๆ

ศิลปะ วัฒนธรรม เป็นเครื่องบ่งชี้รสนิยมของชาติ — เขาว่ากันไว้อย่างนั้น
ถ้าเอามาตรนี้เป็นบรรทัดฐาน และมีคะแนนสูงสุดคือสิบ เมืองไทยตั้งแต่อดีตของเราก็น่าจะได้คะแนนเต็มสิบ ดูได้จากทั้งวัดและวังที่วิจิตรปราณีต อาหารการกิน เสื้อผ้าอาภรณ์ เครื่องประดับ ตลอดจนของใช้ชิ้นเล็กชิ้นน้อย ที่แสดงถึงเชาวน์ปัญญา ความมีรสนิยม ความใส่ใจ และฝีมือในเชิงช่างศิลปหัตถกรรม

แต่เราพบว่ามีคนจำนวนมาก ทั้งคนที่นับเนื่องเป็นคนรุ่นใหม่ รวมเลยไปถึงกลางเก่ากลางใหม่ ที่อาจจะไม่รู้เลยถึงรายละเอียดความงดงามของงานศิลป์และหัตถกรรมหลายๆ อย่างของไทย มันกลายเป็นเหมือนของมีค่าที่ถูกเก็บไว้ในกรุ อยู่ในหีบใหญ่ใบโตที่นานๆ ทีจะถูกเปิดขึ้นมาสักครั้ง โดยผู้เปิดก็ไม่ได้บอกเล่าด้วยว่าสิ่งของเหล่านั้นมีกำเนิดเกิดมาอย่างไร และทำไมมันจึงต้องไปนอนนิ่งอยู่ในหีบเช่นนั้น

รวมทั้งเราก็ไม่รู้เหตุผลด้วยว่าทำไมนานๆ ทีเราถึงค่อยเปิดมันขึ้นมาดู

คุณเคยมีประสบการณ์เดินๆ อยู่ แล้วมีคนหอบหิ้วตะกร้าหวายมาเสนอขายให้บ้างมั้ย? ตะกร้าหลายสิบใบที่ชายหรือหญิงวัยกลางคนหอบหิ้วมาเดินเร่ขายท่ามกลางแดดเปรี้ยงใบละร้อยกว่าสองร้อยกว่านี้ มีหน้าตาไม่ต่างจากตะกร้าที่เราเคยเห็นเมื่อสมัยเป็นเด็กเล็ก แม้นึกไม่ออกว่าซื้อแล้วจะเอาไปใช้อะไรได้บ้าง แต่เราก็ยังอุดหนุนด้วยความเห็นใจในการสู้ชีวิตของเขา พลางคิดว่าวันหนึ่งๆ เขาจะขายได้สักกี่ใบนะ หักต้นทุนออกแล้ว เขาจะได้เงินเหลือสักกี่บาท

มันคงดีกว่านี้ถ้าเราจะจ่ายเงินซื้อเพราะเราชื่นชอบและเห็นคุณค่าของมันจริงๆ …ไม่ใช่แค่เพราะแค่อยากช่วยเหลือ

ยายทองม้วน กับเศษผ้าไหม

ที่หมู่บ้านเล็กๆ แห่งหนึ่งในจังหวัดบุรีรัมย์ คุณยายทองม้วน หยิบผ้าไหมทอผืนสวยย้อมสีธรรมชาติที่มีทั้งแก่นขนุน ใบสัก เปลือกสมอ แก่นเข แก่นฝาง แก่นคูณ รากยอ เป็นอาทิ มาให้ชม  ผ้าไหมของคุณยายทองม้วนแตกต่างจากผ้าไหมดาษดื่นทั่วไปที่เราเคยพบ ทั้งสีสันอันงามงดบ่งบอกรสนิยม การนำเอาลวดลายต่างแบบมาผสมผสาน และความละเมียดของเนื้อไหมที่สัมผัสได้ถึงความปราณีตในการทอ — แต่ราคาผ้าไหมของคุณยายก็ไม่ต่างกันกับผ้าไหมดาษดื่นอื่นๆ ที่เราเห็นในจังหวัด ทั้งยังน้อยกว่าราคาของที่ขายตามห้างร้านในเมืองกรุงมากนัก

คุณยายทองม้วน มีเพื่อนช่างทออีกหนึ่งคน ทั้งสองอายุเจ็บสิบกว่า ทอผ้ามาตั้งแต่ยังเป็นสาวรุ่น ถึงวันนี้คุณยายทั้งสองยังคงทอผ้าอยู่ แต่ทอเท่าที่แรงกายจะพอไหว แม้จะมีช่างทอรุ่นเยาว์กว่าที่อายุราวสี่ห้าสิบมาช่วยทอบ้างบางครั้ง แต่ก็ไม่มีใครสามารถทอลายที่ทั้งสองยายทำได้ พวกเขาบอกกันว่า “มันยาก” ต้องใช้เวลาเรียนรู้ ใช้เวลาฝึกฝน และไม่มีใครอยากลงหลักปักแรงกับอาชีพนี้ เพราะการนั่งทอผ้าหลายชั่วโมง ที่ต้องอาศัยทักษะความชำนาญ ประสบการณ์ ความปราณีต ความใส่ใจ ฯลฯ ไม่ได้ให้เงินค่าตอบแทนมากพอที่จะเชื้อชวนให้ใครมาหยิบจับอย่างจริงจัง

ครั้งหนึ่งที่ไปหาคุณยายทองม้วนที่บ้าน แคร่ไม้ไผ่ที่นั่งรับแขกมีรอยเปื้อน คุณยายเดินหันหลังไปสักครู่ ก่อนกลับมาพร้อมเศษผ้าไหมผืนเล็กที่เธอเอามาเช็ดคราบเปื้อนนั้น เราแซวกันว่า “คุณยายไฮโซจริง…เอาผ้าไหมมาทำเป็นผ้าขี้ริ้ว” ยายทองม้วนยิ้มแล้วบอกว่า “เศษผ้าตัดเสื้อทำผ้าถุงมันเหลือ คนแถวนี้เขาก็เอามาเป็นผ้าเช็ดของอย่างนี้แหละ”

ป้านวลมีหลาน ครูจามรมีครู

ที่หมู่บ้านเล็กๆ แห่งหนึ่งในมหาสารคาม ขณะที่คุณป้านวล — หัวหน้ากลุ่มช่างทอผ้าพื้นเมือง พาเราชมผ้าทอของหมู่บ้าน เธอเล่าว่าลายที่เธอทอนั้นบางลายไม่มีใครในหมู่บ้านทำเป็นเลย หลานสาวตัวน้อยวัย 4-5 ขวบของคุณป้าที่เดินตามเราต้อยๆ ก็ถามขึ้นว่า “สิหยัง ยายบ่เปิดโรงเรียนสอน”
คุณป้านวลตอบว่า “ยายแก่แล้ว”
หลานสาวของเธอตอบมาทันทีว่า “ยายบ่ทำ ข้อยโตขึ้น ข้อยจะทำเอง”   

ส่วนครูจามร — ครูหนุ่มในโรงเรียนประจำอำเภอของบุรีรัมย์ เขาเป็นหนึ่งในสมาชิกของกลุ่มทอผ้าไหมย้อมสีธรรมชาติ ครูจามรท่านนี้ไม่ได้เชี่ยวชาญเรื่องการทอผ้าแต่อย่างใด แต่มีคุณย่าคุณยายและสมาชิกผู้เฒ่าอีกหลายคนที่เป็นเสมือนครูช่าง ทำงานทอผ้าสุดปราณีต โดยมีครูจามรเป็นคนให้แนวทางเรื่องสีสัน การออกแบบ และช่วยขาย

ครูจามรบอกเราว่าเขามีแนวคิดที่จะรวมกลุ่มคนทอผ้าเก่งๆ มาเป็นครูฝึกปรือสอนคนที่ไม่เก่ง แต่สิ่งสำคัญที่สุดที่ต้องทำคือการหาตลาดและลูกค้า เพราะถ้าไม่มีคนสนใจซื้อผ้า ความฝันของเขาในการสืบสานฝีมือช่างทอผ้าก็ย่อมไม่เกิด

เราอดคิดไม่ได้ว่า…
จะเป็นอย่างไร ถ้าวันหนึ่งเราตื่นขึ้นมา แล้วพบว่าเราไม่รู้เรื่องราวอะไรเลยเกี่ยวกับตัวเองในหนหลัง
จะเป็นอย่างไร ถ้าวันหนึ่งเราตื่นขึ้นมา แล้วพบว่าเราไม่รู้รายละเอียดอันใดเลยของวงศ์วานว่านเครือของเรา
จะเป็นอย่างไร ถ้าวันหนึ่งเราตื่นขึ้นมา แล้วพบว่าเราไม่รู้ว่าชนชาติบรรพบุรุษของเรามีชีวิตสืบต่อกันมาอย่างไร

เคยมีคนกล่าวว่า เราจะเรียนรู้ว่าชาติหนึ่งเป็นอย่างไร ก็ให้ดูจากคนในชาตินั้น ตลอดหลายปีที่ผ่านมา เราพบว่าการเมืองไทย และสังคมไทย ที่หมุนเหวี่ยงบ้าคลั่งได้ทำให้บางสิ่ง บางอย่าง บางคน สะบักสะบอมบอบช้ำ หดเล็กเหลือตัวกระจิดริดจนแทบจะมองไม่เห็นสังเกตไม่พบ แต่ในขณะเดียวกันก็ยังคงมีบางสิ่ง บางอย่าง บางคน ที่ทานทนต่อแรงเหวี่ยงนี้และไม่หลุดหายไปจากวงโคจรของชนชาติไทยได้

ด้วยการออกแบบสีสันและลวดลายผ้าให้ต้องกับรสนิยมสากล Jim Thompson ยังคงสร้างชื่อเสียงให้ไหมไทยเป็นที่โดดเด่นระดับโลกมาหลายสิบปี

โครงการพัฒนาดอยตุงฯ ยังคงถ่ายทอดเอกลักษณ์คุณภาพงานฝีมือและวัฒนธรรมไทยผ่านทางงานแฟชั่น ของใช้ ของตกแต่ง ฯลฯ

Alexander Lamont เป็นตัวอย่างที่ชัดเจนของการสร้างมูลค่าให้กับหัตถศิลป์หลายอย่างของไทย

อาจารย์เถ่า – มีชัย แต้สุจริยา แห่ง ‘บ้านคำปุน’ เมืองอุบลฯ ปลุกความรุ่งเรืองและต่อยอดผ้าทออีสานมาหลายทศวรรษ สร้างทั้งคุณค่าและราคาที่ทำให้คนทึ่ง                      

รวมถึงนักออกแบบและศิลปินอีกหลายๆ คน ไม่ว่าจะเป็น ม.ล. ภาวินี สันติศิริ (Ayodhya) และ สุวรรณ คงขุนเทียน (Yothaka) ที่สร้างสรรค์งานสานฝีมือไทยให้เป็นผลงานดีไซน์ชั้นนำ  เพลินจันทร์ วิญญรัตน์ (Mook V) ผู้รังสรรค์ผ้าท้องถิ่นให้เป็นทั้งงานตกแต่ง งานศิลปะ และแฟชั่น  รัฐ เปลี่ยนสุข ผู้ร่วมสร้างงานเครื่องเคลือบไทยให้เป็นทั้งของใช้และศิลปะวัตถุ  ณัฏฐิญาณ์ สุขสถาน (Nadyn Jadyn) กับการทำงานสานและผ้าทอไทยในรูปฟอร์มใหม่  หรือคนหนุ่มอย่าง จิรโรจน์ พจนาวราพันธุ์  ที่ทำให้ vtthai.com กลายเป็นร้านค้าออนไลน์ขายหัตถกรรมไทยไปทั่วโลก

เขาและเธอเหล่านี้เป็นตัวอย่างของ ‘คนต่อมือ’ จำนวนหนึ่งในสังคมไทย ที่ได้ร่วมส่งพลังให้งานหัตถศิลป์พื้นถิ่นยังคงจรัสแสง พวกเขาได้ต่อมือกัน พวกเขาได้ต่อมือครู และเราน่าจะได้ต่อมือกันไปอย่างนี้เรื่อยๆ เพื่อให้ศิลปหัตถกรรมไทยมีเหตุผลที่จะอยู่ร่วมกับเราในชีวิต …ไม่ได้นอนนิ่งอยู่แค่ใน ‘หีบ’

ภาพ: ศิริวรรณ เต็มผาติ, สุวิทย์ วงศ์รุจิราวาณิชย์ และจากแบรนด์ต่างๆ ที่กล่าวถึง